|
Vršac je jedan od najstarijih gradova u Vojvodini. Duga i bogata tradicija i burna prošlost oplemenili su ovaj grad i okolinu vrednom i po mnogo čemu jedinstvenom kulturnom baštinom.
Stvaranjem gradskog naselja, počinju da se razvijaju raznovrsni oblici kulturnog i imetničkog života. U Vršcu su, tokom protekla dva veka, živele mnoge značajne ličnosti iz kulture, umetnosti, politike i nauke, a svoju delatnost obavljale brojne ustanove i udruženja. Oni su svojim delima obeležili periode u kojima su stvarali i na najlepši način proslavili ime grada iz koga potiču.
Prošlost grada odlikuje kontinuiran, intezivan kulturni razvoj, koji beleži čitave duhovne krugove umetnika, veliku pozorišnu tradiciju i permanentni književni život. Ovo bogato nasleđe u domenu kulture i obrazovanja, grad i danas uspešno obnavlja i nastavlja preko udruženja umetnika, slikarskih kolonija, muzejskih ekspozicija, pozorišnih predstava, aktivnosti biblioteke vezane za čitalačku publiku, multimedijalnih prezentacija, brojnih savremenih pesnika i prozaista...
Vršac je grad koji i danas zadivljuje svojom vekovnom arhitekturom, i sakralnom i profanom. Grad "pod kulom" se i dalje urbanizuje u skladu sa savremenim zahtevima čoveka ovog vremena, sa težnjom da se zadrži staro jezgro i arhitektonski duh grada.
INSTITUCIJE
Vršac je prvenstveno grad značajnih kulturnih ustanova, koje po svojim fondovima, obimu delantosti i značaju prelaze njegove okvire i spadaju u značajnije kulturne ustanove Srbije.
Muzej - Gradski muzej u Vršcu je muzej istorije grada. Predmeti su počeli da se prikupljaju 1882. godine, kada je Gradsko predstavništvo vršačke municipije, na predlog Julijuša Friša, donelo zaključak o osnivanju Muzeja. Povod je bilo otkrivanje velike ostave rimskog novca cara Konstantina iz IV veka u Velikom ritu, znatne numizmatičke vrednosti. Na sednici Gradskog saveta donet je i Zaključak da se odobrava Eduardu Ritingeru (poznati kolekcionar arheološkog i numizmatičkog materijala) da na tom lokalitetu preuzme arheološka iskopavanja.
Opštinski muzej je otvoren 26.01.1898, cilj je bio prikupljanje materijala o prošlosti Vršca, da bi 1900. bio proširen na prikupljanje materijala iz celog područja oko donjeg Dunava. Godine 1905. kupljena je zgrada zabavišta za potrebe Muzeja i Biblioteke, u toj zgradi Muzej se i danas nalazi (rade zajedno do 1947.). Pored već postojećih zbirki Arheološke, Istorijske i Numizmatičke, formiraju se 1909. Etnološka i Prirodnjačka, a 1910. i Umetnička zbirka.
U periodu od 1887-1942. godine u muzeju radi Feliks Mileker. Neumorno je radio na proučavanju arheologije i istorije, prikupljanju materijala. Rezultati njegovog rada značajni su i na publicističkom planu, ima oko 300 objavljenih radova. Pred početak II svetskog rata najznačajniji predmeti iz Muzeja sklonjeni su u trezor Narodne banke. Muzej je posle smrti Feliksa Milekera 1942. bio je zatvoren, da bi po oslobođenja 1945. počeo ponovo da radi a za upravnika Muzeja postavljen je Rastko Rašajski, koji preuzima muzejske zbirke i počinje sa radom.
Muzej je zavičajno-kompleksnog tipa sa odeljenjima za arheologiju, istoriju, numizmatiku, etnologiju, prirodnjaštvo i umetnost. U svom fundusu ima oko 250.000 predmeta i nema stalnu postavku. Godine 1987. Muzeju je dodeljena zgrada "Konkordija" za realizaciju stalne postavke čiji proces je usporen u nedostatku sredstava. U vlasništvu Muzeja nalazi se i zgrada "Apoteka na stepenicama" koja ima svojstvo spomenika kulture . U ovom prostoru nalaze se stalne postavke: "Iz istorije zdravstvene kulture južnog Banata", "Sećanje na Paju Jovanovića" i legat akademskog slikara Zorana Petrovića.
Biblioteke - Odlukom Magistrata krajem 1887. godine osnovana je Gradska javna i školska biblioteka, danas je to Gradska biblioteka. Osnivač ove biblioteke i njen prvi bibliotekar bio je Feliks Mileker (poznati istoričar i arheolog, pisac velikog broja knjiga i studija). Do 1947. godine Gradska biblioteka i Muzej rade kao jedinstvena ustanova pod jednim krovom, a nakon toga kao posebne ustanove, od kada počinju da znatnije proširuju svoju delatnost. Samostalna, nakon sedam promenjenih adresa, pedesetih godina ovog veka, Gradska biblioteka je smeštena u današnju zgradu na Svetosavskom trgu br. 2.
Pisani tragovi govore da je još 1820. osnovana čitaonica-bilbioteka Bogoslovije. Kasnije (1846) rade i Srpska čitaonica, Opšta radnička čitaonica, a 1886. Nastavnička biblioteka. Jedna od najznačajnijih je Srpska zanatlijska čitaonica koju je osnovao Laza Nančić 1884. a od 1897. radi i Srpska ratarska čitaonica. Izuzetno važno za rad ovih biblioteka je da su one imale i obrazovnu funkciju, jer su organizovale brojna predavanja. Imale su i važnu ulogu u društvenom životu svoga članstva, jer su priređivale zabave, izlete i drugarske večeri.
Pored ovih radilo je i nekoliko biblioteka za nemačko i mađarsko stanovništvo. Posebno treba istaći da je gradu bilo i nekoliko vrlo značajnih privatnih biblioteka (Josip Novak, porodica Cijuk, Đorđe Nešić, glumac Andra Lukić), čije se knjige još mogu naći u fondovima današnje Gradske biblioteke.
Najstarija knjiga u biblioteci datira iz 1496. godine u kojoj su objavljena pedagoška pisma. Treba pomenuti i knjige iz Sterijine lične biblioteke, prvo izdanje Basni Dositeja Obradovića, Nomokanon štampan u Lavovu 1646. godine, kao i Šerijatsko pravo koje je ostalo u Vršcu još iz doba Turaka. Čuva se i rukopisna hronika italijanskog grada Villa Casteioni, pisana u periodu od 1424. do 1670. godine.
Biblioteka ima dečje odeljenje i odeljenje za odrasle, kao i čitaonicu. Korisnicima usluga dostupni su fondovi: beletristike, dečije knjige, stručne knjige, stare knjige, zavičajne knjige, kao i izdanja nemačkih, mađarskih, rumunskih, engleskih, ruskih i francuskih knjiga. Ovaj bogati fond Gradske biblioteke u Vršcu koriste i građani susednih opština: Bela Crkva, Plandište i Alibunar.
Bioskopi - Panorame su nastale u Engleskoj, krajem 18. veka, to su bile slike velikih formata, postavljene sa unutrašnje strane kružne prostorije/građevine. U centru kruga nalazio se podijum po kome su posetioci, lagano šetali duž ograde i posmatrali postavljene slike. Kasnije su panorame usavršene pa su se one kretale a posetioci stajali/sedeli, to je stvaralo iluziju kretanja. Panorama Antona Fišera, nalazila se u budi na gradskom trgu, prikazivala je lepote Pariza. Slike prirode nudio je M.Horc 1866. u hotelu "Klinger" koji se nalazio na glavnom trgu. 1892 godine "Fotoplastičarska kraljevska panorama", između ostalih, prikazala je stetoskopiju iz Vršca koju je uradio vršački fotograf Emil Aberle. Poslednja panorama prikazana u Vršcu bila je 1905. godine.
Panoptikumi su uz pomoć posebnih naočara koje su nosili gledaoci, stvarala iluziju sličnu Panorami. U stereoskopskim kabinetima posetioci su slike gledali kroz okulare posebnih aparata koje su davale utisak trodimenzionalnosti. Diorame su bile još zanimljivije jer su imale pokretne slike. Bilo je posebnih predstava za gospodu, za dame, decu ili čitave porodice.
Već 1897 godine vrščanin Anton Jozef Albah u svojoj panorami u kafani "Kod vinove loze" pored slika ponudio i reprodukciju pesama, sa glasom operske pevačice Sultane Cijuk, na novom svetskom čudu tehnike - "Edisonov fonograf". Anton Jozef Albah, iz Vršca, traži i dobija 6. oktobra 1896. godine odobrenje madjarskog Ministarstva unutrašnjih poslova da može na teritoriji ove kraljevine priredjivati kinematografske predstave (sa projekcijama počinje tek godinu dana kasnije!).
Jula 1897. godine novine su najavile predstavu senzacionalnih pokretnih slika "cinematograph" u redustkoj Sali. Karlo Braun ubrzo prikazuje Edisonov kinematograf sa filmovima "Porodična scena", "Procesija" i "Biciklist". Ubrzo pokretne slike potiskuje ostale vidove atrakcija tako da predstave kinematografa, bioskopa, Edisonovog teatra, počinju da se prikazuju svakodnevno.
1910. godine u Vršcu se otvara stalni bioskop vlasnika A.Šislera, u već pomenutoj Sali "Kod vinove loze". Krajem iste godine počinje sa radom i bioskop u hotelu "Baroš", vlasništvo Antona Galamboša.
Tokom godina otvarali su se novi bioskopi a stari prestajali da rade. Tako je u drugoj polovini 20. veka u Vršcu bilo dve bioskopske dvorane, Radnički bioskop u zgradi Radničkog doma u Sterijinoj ulici a drugi - Gradski biskop koji se nalazio na Trgu pobede, srušen krajem 60 godina i preseljen u zgradu "Vatrogasnog doma" na početku Sterijine ulici, a prestao je da radi kada je i ta zgrada srušena krajem 70 godina.
Od 2006. godine u Vršcu postoje dve bioskopske sale - „Sinema klub“, koji posluje u okviru Kulturnog centra „Vršac“, i Kongresno-muzička dvorana centra „Milenijum“. „Sinema klub“ je ove godine radio samo do jula meseca zbog obaveza prema drugim projektima, ali i zbog veoma male posećenosti. Kapacitet od 70 mesta poslednji put bio je popunjen kada se prikazivao domaći film „Mi nismo anđeli 3“. U Kongresno-muzičkoj dvorani uglavnom se prikazuju domaći filmovi, četiri puta mesečno, za oko 40 gledalaca (od 540 mesta).
Pozorište - Prva pozorišna predstava prikazana je 1773. godine od strane umetnika iz Temišvara. 1777. godine Vršac je bio najnaseljeniji grad u Banatu. Više od 100 godina u zgradi magistrata održavale su se pozorišne predstave.
1847. godine Akcionarsko društvo je izgradilo hotel "Konkordija" sa velikom salom na spratu za koncerte i pozorišne predstave. 1861. godine u Vršcu je formirano društvo za Srpsko narodno pozorište, koje je imalo 170 članova a radilo je do prvog svetskog rata 1914. godine.
Umetničko odeljenje Ministarstva prosvete 1920. godine na čijem se čelu nalazio književnik Branislav Nušić, zaključilo je da se u Banatu osnuje profesionalno pozorište, a izbor je pao na Vršac - Sterijin grad. Savet grada osnovao je Gradski pozorišni odbor, a na sednici Saveta grada, doneta je odluka o osnivanju Pokrajinskog banatskog pozorišta "Sterija" sa sedištem u Vršcu čiji je prvi upravnik Mihajla Hadži Dimića.
Za vreme rata pozorište nije radilo, ali je već 2. januara 1945. godine doneta odluka o osnivanju Narodnog pozorišta "Sterija". Od tada pa sve do danas Narodno pozorište "Sterija" nije prekidalo svoj rad. Pozorište je gostovalo u mnogim evropskim zemljama: Nemačkoj, Austriji, Mađarskoj, Rumuniji, Ukrajini, Slovačkoj i u svim republikama bivše Jugoslavije. Učesnik je mnogih pozorišnih festivala u zemlji i inostranstvu. Nikada nije učestvovalo na Sterijinom pozorju.
Povodom obeležavanja 200 godina od prikazivanja prve pozorišne predstave na srpskom jeziku 1993. godine organizovan je Festival klasike "Vršačka pozorišna jesen" čiji je osnivač Opština Vršac, koji ima međunarodni karakter. Na festivalu su do sada učestvovala pozorišta iz Rumunije, Rusije - Akademija pozorišne umetnosti "GITIS" Moskva.
Štamparstvo i izdavaštvo - Početkom rada štamparije Edvarda Kirhnera 1856. godine počinje vršačka izdavačka i štamparska delatnost. Štamparija je radila do 1942. godine. Druga štamparija je počela sa radom 1881. "Vetla i Veronića" a treća 1890. Milana Kasanovića, kada se naglo poveća broj štamparija, tako da ih 1918 ima dvadesetak i sve štampaju na više jezika, neke čak i na hebrejskom. Zabeleženo je da je 1898. godine izlazilo čak 12 različitih nedeljnih listova.
U takvim uslovima razvila se veoma plodna izdavačka delatnost. Prvi vršački list je "Werschetzer Gebirgsbote", a prve srpske novine "Vršačka kula" izdaju se 1867. (sa više prekida štampaju se i danas). Najduže je izlazila "Vojvodina" bezprekida 23 godine.
Izdavačka delatnost u Vršcu posle II svetskog rata odvijala se jedno vreme isključivo na rumunskom jeziku. Na srpskom jeziku obnovljena je izdavačkim programom "Ugao", Kluba pisaca Vršac, a od 1972. ovu delatnost nastavlja "Književna opština Vršac", poznatija kao KOV.
KOV - To je organizacija stvaralaca knjiga, (pisaca i grafičkih umetnika, s jedne strane i korisnika knjiga, građana, školske i studentske omladine, s druge strane. Njeni članovi mogu biti svi građani Srbije, a počasni članovi su pisci drugih zemalja koji su svojim radom zadužili KOV i Vršac. To su između ostalih: Sangvineti, Mark Strend, Milorad Pavić, H.M.Encensberger, Miodrag Pavlović, Čarls Simić, Mišel Degi, Stefan Augustin Dojnaš, Tadeuš Ruževič, Alen Ginzberg.
Književni život - Polovinom 18. veka začinje se u Vršcu jedan dugi kontinuitet literarnog stvaralaštva, u okviru kojeg su vremenom potekla mnoga poznata imena.
Vladika vršački Jovan Georgijević bavio se pisanjem poezije a Arhimandrit manastira Mesić, Vikentije Ljuština poznat je po: "Talijankska gramatika", "Kratka istorija manastira Mesić" i "Kratka istorija manastira Zlatica" koje su objavljene u Pešti 1798. godine. Vrščanin, Joahim Hedl piše i objavljuje pesme na latinskom i nemačkom jeziku krajem 18. veka.
Jovan Sterija Popović (1806-1856) svakako je i jedan od najznačajnijih ličnosti rođenih u Vršacu, ali i u srpskoj književnosti. Istakao se najpre kao dramski pisac (komediograf), bavio se nacionalno-istorijskim temama, izražavo je vreme i sredinu svoga doba. Likovima Kir Janja, Fema, Ružičić, Vinka Lozića i dr. ovekovečio je svoj rodni grad. Kao ministar prosvete, jedan je od utemeljivača pozorišnog života u Beogradu, a inicirao je i osnivanje "Društva srpske slovesnosti" (Srpske akademije nauka i umetnosti) i Narodnog muzeja. Napisao je više udžbenika i postavio temelj modernom srpskom školstvu.
Lekar Gavrilo Pekarović pisao je dobre jpesme, ali je ostao poznat kao autor "Čadoljuba", prve knjige o negovanju dece kod nas.
U 19. veku osnovano je udruženje mladih književnika "Srpska sloga banatska", jedno od prvih književnih udruženja kod nas. U Vršcu žive i rade mnogi pisci, aktivni i kao saradnici mnogić časopisa i listova, među njima su najpoznatiji Laza Načić, Jaša Tomić, Dušan Malušev, Stevan Benin, a posle II Svetskog rata jedno od najvećih imena pesništva naših vreme, Vasko Popa.
Likovno stvaralštvo - Prvi poznati slikat u Vršcu je zograf tradicionalnog znanja Nedeljko Popović, kao i Vasilije Nedeljković koji se i potpisivao kao "zograf vršački". Daleko poznatiji je Nikola Nešković, Sterijin deda, na poziv vladike Jovana Georgijevića dolazi i nastanjuje se u Vršac a najznačajnije dela su mu, pored više ikona, uradio je ikonostas kapele Vladičanskog dvora i rukopisao i iluminirao poznati Dečanski paraklis. Krajem 18. veka u Vršcu rade i čuveni majstori srpskog baroka Teodor Ilić-Češljar i Teodor Kračun.
U 19. veku u Vršcu rade i Pavle Đurković (ikonostas Saborne crkve), Arsenije Teodorović (ikonostas Male crkve), Aksentije Janković (poznati portretista srpskog klasicizma), kao i poznati rumunski slikar Nikolaje Popesku. Paja Jovanović (1859.1957) predstavnik je akademskog realizma, slikao je motive iz narodnog života, nacionalne istorije, a bavio se i religioznim temama. Poznat kao portretisa, ostavio je nebrojene portrete širom sveta, dobitnik je najviših domaćih i stranih priznanja. Svojim "Triptihonom" ovekoveči je Vršac, ostavivši trajno umetničko svedočanstvo o životu u svom rodnom gradu.
Među poznatims likarima prve polovine 20. veka treba istaći: Ivana Radovića, Svetislava Vukovića, Karela Napravnika (vrsni crtač, ilustrator i slikar).
U Vršcu radi Klub likovnih umetnika "Paja Jovanović" u okviru koga radi Sekcija ULUV, uspešno radi velika grupa mladih slika i vajara. U Vrašcu je 1994. godine ustanovljen i održan Prvi bijenale mladih u Srbije, održavao se svake druge godine do 2004. godine.
Kulturno-prosvetna zajednica opštine Vršac - osnovana je 1959. godine kao samostalna vanstranačka organizacija čiji je cilj razvoj kulture i faktora društvenog preobražaja, podsticanje i zadovoljavanje pojedinačnih i zajedničkih kulturnih potreba građana.
Vršac kao multinacionalna sredina, ima 10 kulturno-umetničkih društava u gradu i seoskim sredinama rumunske nacionalne manjine. Svoju kulturu, jezik i identitet iskazuju kroz muzičke i folklorne aktivnosti, a najuspešnije su amaterske pozorišne scene. Mađarska nacionalna manjina organizovana je u dva kulturno-umetnička društva. Kroz više sekcija veoma uspešno sarađuju sa ostalim udruženjima u Vojvodini, učestvujući na festivalima i takmičenjima. Etnička grupa Roma deluje i radi u Kulturno-prosvetnom društvu u gradu.
Kulturno-prosvetna zajednica je organizator svih takmičenja, smotri i festivala iz oblasti scenske, kulturno-umetničke i muzičke delatnosti. Ona je organizator Međunarodnog festivala folklora "Vršački venac" zajedno sa Savezom amatera Srbije, Savezom muzičkih društava vojvodine i Opštinom Vršac (1993). Prihvaćen i verifikovan u Ministarstvu kulture Srbije, "Vršački venac" je jedina međunarodna manifestacija ove vrste u zemlji. Članica je i međunarodne organizacije folklornih festivala i narodne tradicije CIOFE.
Kulturno umetnička društva u Vršcu su:
“Žarko Zrenjanin” (Laze Nančića 12)
“Lućafarul” (Trg Nikole Pašića 15)
“Petefi Šandor” (Dvorska 17)
“Penzioner” (Žarka Zrenjanina 28)
“Grozd” (Trg pobede 3)
|