|
Ime našeg grada prema pisanim tragovima prvi put se pojavljuje pre skoro šest vekova, daleke 1427. godine u obliku PODVRŠAN, u jednom pismu kralja Žigmunda (1387-1439).
Krajem XVI veka u spisima se mogu pronaći oblici VARSOCZ (VARŠOC), VERSECZ (VERŠEC), VIRSICZA (VIRŠKA). Godine 1694. zabelezen je toponim VERSOCZ (VERŠOC), a 1707. Godine VARSACZ (VARŠAC).
U svim ovim nazivima koren je srpska reč "vrh". Godine 1427. ispred navedenog osnovnog značenja stajao je prefiks "pod" što znači ispod vrha (brega) i to bi bio PODVRŠAN. Kasnije se prefiks "pod" izgubio, a dodat je završetak "šac" korenu reči "vrh" i tako smo dobili ime koje grad nosi i danas - VRŠAC (mali vrh).
NASTANAK GRADA
Predeo u kome se spajaju dve različite privredne površine - ravnica i Vršačke planine, oduvek su privlačili ljude da tu izgrade svoja staništa, jer je zemljište pogodno za zemljoradnju, vinogradatstvo i stočarstvo, prostrane močvare omogućavale su bogat ribolov, šume pune divljači bile su idealna lovišta.
Prva naselja javljaju se u neolitu, u doba glačanog kamena o čemu svedoče arheološki nalazi. Ljudska naselja dobijaju stalniji karakter dolaskom Slovena (pozni srednji vek) u ove krajeve, a pre njih ovde su boravili Kimerci, Tračani, Kelti, Skiti, Dačani, Rimljani, Sarmati, Gepidi, Avari i drugi.
Prvi tragovi naselja na Vršačkom brdu potiču iz vremena praistorije. Podgrađe ispod Vršačke kule (srednjevekovno utvrđenje) visoko je 21 m, sa zidovima debelim 2,5 m. U njemu se smenjuju mađarski i srpski gospodari, a jedno vreme bio je u posedu Đurđa Smederervca o čemu postoje i pisani dokumenti. 1425. godine u vreme despota Đurda, Srbi se naseljavaju i osnivaju naselje Podvršac, a on utvrđenje na bregu povezuje sa svojim glavnim utvrđenjima južno od Dunava (Smederevom) u čvrsti odbrambeni sistem.
Ova oblast bila je raskršće mnogih puteva, nedaleko od Vršca prolazio je i rimski put, koji je vezivao Viminacijum (današnji Kostolac), Lederatu (na ostrvu Sapaji, kod Banatske Palanke), Aggidavu (sada Varadija) sa limesom u Pomorišju. U srednjem veku Vršac se nalazio na putu koji polazi od Dunava i vodi ka Lugošu, Temišvaru, Transilvaniji, Pontu i dalje prema ukrajinskim stepama i sa severa prema jugu do Mediterana.
Današnji simbol grada, Vršačka kula, nastao je u prvoj polovini 15. veka u vreme Ugarske vlasti. Pojedini izvori govore da je trvrđava podignuta na mestu starorimske kule osmatračnice. Podigao je Đurađ Branković posle pada Smedereva za odbranu od Turaka. Potvrda ovome je da je utvrđenje na bregu iznad Vršca veoma slično utvrđenju iznad Smedereva.
Već sredinom 15. veka ova oblast poznata je po svojim vinima koja su bila među najtraženijim na ugarskom dvoru. Cesto se kod istoričara pominje 1494. godina kada se na dvoru ugarskog kralja Vladislava za bure vršačkog vina plaćalo 10,50 dukata.
Period turske vladavine na ovim prostorima trajao je od 1552. do 1716. (ukupno 164 godine).
Kada je 1552. godine Ahmet paša osvajao Banat, krenuvši na Temišvar, Vršac i njegova tvrđava bili su prvi na udaru. Grad je opustošen, a stanovništvo se povuklo u okolna brda gde je sagradilo manja naselja od kojih su se sačuvala samo imena: Topolovo, Ludoš, Grobljište, Crvenka, Manastirište i Jarak. Pošto su uništili grad, Turci su na mestu današnje Čukur-male sagradili četvorouganu palanku, od nabijača i kolja, na obali jezera koje se prostiralo na prostoru Malog rita.
Narod Banata se pobunio. Vršački vladika Teodor Nestorović, u dogovoru sa erdeljskim knezom Batorijem, pokrene narod Banata na ustanak. Srpske čete koje su počele da osvajaju i oslobađaju banatska naselja, nosile su pred sobom barjake sa izvezen likom Svetog Save, kako bi im ulivao hrabrost i davao novu snagu. Isprava su imali puno uspeha I između ostalih oslobođen je i Vršac. Kako bi potpuno uništio srpski nacionalni i verski zanos, turski vojskovođa Sinan paša, naredio je da se iz manastira Mileševe, donesu mošti Svetog Save i spalio ih u Beogradu. Bila je to osveta za srpske ratne uspehe.
Jedna četa ustanika pod vođstvom Janka Lugošana zv. Halabura opsedala je Vršačku kulu. Zapovednik tvrđave, izazove na dvoboj Janka Halaburu, te Janko u tom dvoboju odrubi glavu agi. Ta pobeda pojavljuje se kao jedan od simbola amblema grada (iznad utvrđenja-kule vidi se ruka sa mačem i odsečenom turskom glavom). Krajem leta stiže Hasan paša koji svojim snagama potuče ustanike i započne sa osvetom. Većina Srba se povukla, sam Halabura nekoliko dana kasnije pogine u bitci kod sela Parte. Najveći deo naroda pobegne sa vladikom u Erdelj da se skloni od turskog gneva, a Vršac je nakon toga u potpunosti poprimio orjentalni izgled.
Vršac u XVIII i XIX veku
Turke je iz grada proterao vojskovođa Eugen Savojski 1716. godine, čime je otvorio novu epohu u istoriji grada. Vršac ulazi u sastav Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru. Grad postaje sedište novoosnovanog Vršačkog distrikta (1718.) koji je obuhvatao 72 naselja i oko 3.500 kuća.
Od 1717. godine u ove krajeve stižu grupe kolonista iz Nemačke, Francuske, Italije i Španije, prvenstveno vinogradari. Istovremeno u Vršac se slivaju mnogi doseljenici iz Srbije, prvetežno zanatlije i trgovci, Srbi i Cincari. Tada je kraj starog (Srpskog Vršca) osnovano i nemačkko naselje (prostor današnjih ulica - Sterijine i Heroja Pinkija). Srpskim delom upravlja knez, a nemačkim šulhajz (kmet). Austrijski dvor je 1794. godine odobrio je ujedinjenje Srpskog i Nemačkog Vršca i tako je 1795. godne stvoren jedinstveni grad u kome su vlast, na osnovu posebnog ugovora, delili Srbi i Nemci.
U ovom periodu sagrađene su mnoge građevine koje su sačuvane i do danas. Jedno od najstarijih zdanja je crkvica na Bregu, Kapela sv. Krsta, koja je zidana 1720, Kapela sv. Roka 1739, Dvor pravoslavne eparhije banatske 1759, Crkva uspenija sv. Bogorodice 1763. (poznata kao Mala ili Aleksina crkva, zidana je sredstvima trgovca Alekse Nikolića), Saborna crkva 1783-85. (posvećena sv. Nikoli). Iz tog vremena je i zgrada prve apoteke "Kod Spasitelja" 1783. (Apoteka na stepenicama). Najstariji deo vršačke Gradske kuće takođe je građen krajem XVIII veka.
Vec 30-tih godina XVIII veka ovde rade prve osnovne škole, a od 1790. godine i prva latinska gimnazija. Tokom sledeceg veka u Vršcu se osnivaju mnoge škole kao što su: zanatska, realna gimnazija, poljoprivredna, viša devojačka, učiteljska i dr. Mnoge pozorišne družine i pozorišta gostuju u Vršcu i borave u njemu čak po nekoliko meseci.
Grad 1804. god. dobija Tržišnu povelju Franje II za hrabro držanje njegovih stanovnika u ratovima protiv Turaka 1787.-1791, a 1817. postaje slobodni kraljevski grad u ondašnjoj Austrougarskoj.
U gradu radi 13 velikih zanatskih udruženja (esnafa) koji okupljaju nekoliko stotina, pa i preko 1000 zanatlija. Trgovina naročito dobija u zamahu 1857. godine kada se grad železnicom, s kojom dolaze telegraf i brza pošta, povezuje sa Temišvarom, a dalje sa Evropom i na jugu sa lukom Bazijaš na Dunavu, preko koje roba ide na Crno more i dalje prema istoku. Ubrzo se otvaraju prve banke, grade mlinovi i velike zanatske radionice koje se pretvaraju u fabrike poljoprivrednih mašina, prvenstveno onih namenjenih vinogradarstvu.
Kaldrmisanje ulica i trgova počelo je 1820, a sledeće godine otvorena je druga apoteka. Na, tada novom, pravoslavnom groblju podignuta je 1837. crvka "Svih svetih". Prvo akcionarsko društvno iz redova zanatlija, formirano 1833, sagradilo je hotel "Konkordija" 1847. godine. U Gradskom parku (podignut 1797.) izgrađena je 1803. godine "varoška arena" za javne priredbe i nastupe sa oko 400 mesta. Podaci o prvim bibliotekama govore da su Vrščani imali javne čitaonice već 1840. godine, da bi se kasnije osnivale i istovremeno radile i po tri biblioteke.
Revolucionarna zbivanja 1848. god. zahvatila su više evropskih zemalja, proširivši se i na Habsburšku monarhiju, u čijem sastavu je bila i današnja teritorija Vojvodine.
1859. godine preko Mesića je podignuto 7 mostova, uz stari deo nazidana je nova zgrada Magistrata, a 1860-63. i nova katolička crkva u istom arhitektonskom stilu. 1873. izgradnjom i uređenjem promenade na današnjem Svetosavskom trgu, oformljeno je gradsko jezgro, dobivši izgled kakav je uglavnom sačuvan i do danas. Švajcarski trgovac Bernard Štaub podiže u Vršcu podrum "Helvecija" 1880. (kapacitet 10.000 hl) a vršački vinogradi izlagažu svoje proizvode u svim većim evropskim gradovima: Beču, Parizu, Londonu, Briselu, Bremenu, Lincu, Budimpešti. 1891. počelo se sa asvaltiranjem ulica i trgova. Prve sijalice zasvetlele su u domovina 1897. kada je proradila gradska električna centrala, a telefonska centrala iz 1892. spojena je na međugradsku vezu 1901. godine. Nova zgrada železničke stanice sagrađena je 1900. godine.
Vršac je 1872. postao samostalna municipija, dobio je svog prvog župana i prvostepeni sud.
I svetski rat
Krajem 19. veka u Vršac prodiru socijalističke ideje, snažnim delovanjem grupе "Vršački socijalisti" (Laza Načić i Jaša Tomić) širе се socijalističke ideje među omladinom, radnicima, zanatlijama i sitnim trgovcima.
U 20. Vršac je ušao kao grad sa 25.000 stanovnika i sa dosta razvijenom malom industrijom, snažnom trgovinom i obnovljenim vinogradarstvom, dobrim saobraćajnim vezama sa svim pravcima Austro-Ugarske i Evrope, velikim brojem kulturnih i prosvetnih ustanova, raznim udruženjima, brojnim listovima na srpskom, nemačkom i mađarskom jeziku, nekoliko štamparija, dva stalna i više povremenih bioskopa.
Po izbijanju I svetskog rata, status srpskog stanovništva se izmenio, мnogi ugledni Srbi poslati su u progonstvo. U gradu su prestali da izlaze listovi na srpskom jeziku. Jedan deo srpske omladine, vojnih obveznika, mobilisan je u austro-ugarsku vojsku i poslat na zapadni front prema Italiji ili na istočni - prema Rusiji. Nemačka vojska stiže u Vršac 1915. godine, počinje sa utvrđivanjem grada, kopajući rovove i gradeći put za topove do Kule kako bi odande mogla da kontroliše okolinu. 10. novembra 1918, pošto se nemačka vojska povukla prema Temištvau, u Vršcu ulaze srpske jedinice na čelu sa majorom Dušanom Dodićem.
Život se u gradu sada oganizuje u okviru nove države, ali zbog blizine granice, Vršca je ubrzo izgubio veliko trgovačko i sirovinsko zaleđe, počeo je ekononski da stagnira. Ipak nešto od ranije industrije i dalje postoji a osnivaju se i neke manje fabrike, kao što su fabrika salame, fabrika špiritusa, konjaka, šampanjca, još uvek rade industrija nameštaja i nešto manjih hemijskih fabrika, dok je i dalje najznačajnija proizvodnja vina od čije je prodaje uglavnom zavisio prosperitet grada.
II svetski rat i novija istorija
Između dva rata, u Vršcu deluje više političkih stranaka među kojima se po snazi ističu Radikalna i Demokratska stranka kao najbrojnije. U ilegali deluje i Komunistička partija Jugoslavije, koja je u Vršcu imala izvestan broj istaknutih aktivista kao što su Žarko Zrenjanin, Borislav Petrov, Jelisaveta Petrov, Živa Jovanović i drugi. Odnosi među narodnostima, posebno Srbima i Nemcima, u gradu počinju da se zaoštravaju sa pojavom fašizma u Nemačkoj.
Drugi svetski rat (1941-1945) doneo je velike patnje, razaranja, žrtve i stradanja naroda na ovim prostorima. Posle sloma fašizma Vrščani su se odužili svojim junacima i velikanima, tako što njihova imena nose brojne ulice, trgovi, škole a u parkovima se nalaze vajarska dela koja predstavljaju poznate ličnosti.
Nekoliko dana po oslobođenju grada u Vršac stiže i deo Glavnog štaba narodnooslobodilačke vojske na čelu sa vrhovnim komandantom - Josipom Brozom Titom, odavde se komanduje borbama za oslobađenje Beograda. Veliki broj Vrščana biva moblisan ili se dobrovoljno uključuje u narodnooslobodilačku vojsku i odlazi na sremski front, a zatim se bori do konačnog oslobođenja zemlje.
Najveće etničke promene nastale su poslednjih dana II Svskog rata kada su lokalni Nemci izbegli pred Crvenom armijom. Dolazi do sistematske demografske i pobličke promene, komunisti prezimaju svu vlast. Zemlja, imanja, fabrike, zgrade ... oduzimaju se starosedeocima i dodeljuju podobnima. Do pedesetih godina XX veka traje pljačka, nasilje, maltretiranje i ubijanje, da bi kasnije grad počeo da živi kao i svi drugi u SFRJ. Osamdesetih godina XX veka Vršac počinje da izlazi iz privredne tame i razvija imidž uspešnog grada.
Danas je to grad sa razvijenom mrežom škola, sportskih društava, kulturnih institucija, zdravstvenih ustanova, a pre svega grad sa jakim privrednim potencijalom na čijim osnovama je izgradio svoj prosperitet za 21. vek. Vršac sa patinom duge i burne prošlosti spremno je zakoračio u novi milenijum.Danas, kao i u većem delu svoje prošlosti, Vršac sa okolinom predstavlja multinacionalnu sredinu u kojoj se poštuju prava čoveka bez obzira na versku pripadnost.
ZNAMENITE LIČNOSTI
Nikola Nešković (1720-1775), ikonopisac, deda Jovana Sterije Popovića, oslikao kapelu u Eparhijskom dvoru.
Josif Jovanović Šakabenta (1743-1805), vršački vladika, mecena i prijatelj Dositeja Obradovića, osnivač Gramatikalne škole, incijator da Vršac dobije status slobodnog kraljevskog grada.
Đorđe Arsenijević Emanuel (1775-1837), general ruske vojske, osvajač Kavkaza, učesnik ratova protiv Napoleona, predsednik suda dekabristima.
Jovan Sterija Popović (13.01.1806-10.03.1856.) srpski književnik. Smatra se osnivačem srpske drame. Prvi je i jedan od najboljih srpskih komediografa, ministar prosveta u Srbiji, osnivač Narodnog muzeja u Beogradu.
Gavrilo Pekarović (1812-1851), lekar pedijatar, Sterijin prijatelj poznat po "Čedoljublju" prvoj knjizi u nas o negovanju dece.
Laza Nančić (1854-1887), poaznat vršački socijalista, pisac i osnivač čitaonice.
Jaša Tomić (1856-1922), naslednik Svetozara Miletića u radikalnoj stranci, plodan pisac pesama, novela, romana, pamfleta i članaka.
Feliks Mileker (1858-1942), osnivač Narodnog muzeja u Vršcu i njegov dugogodišnji upravnik, pisac velikog broja knjiga i studija, najpoznatije delo je o istoriji ovoga grada "Povesnica grada Vršca".
Pavle Paja Jovanović (1859-30.11.1957.), jedan je od najvećih srpskih slikara i tipičan predstavnik akademskog realizma.
Ferenc Herceg (1863-1954), jedan je od najplodnijih i najčitanijih madjarskih proznih pisaca svih vremena
Milan Jovanović (1863-1944) jedan od najpoznatijih srpskih fotografa, brat Paje Jovanovića, renomiranog srpskog slikara.
Sultana Cijuk (1871-1935), operska diva, pevala na poznatim evropskim scenama, a bila je član pozorišta u Beogradu i Novom Sadu.
Dragiša Brašovan (1887-1965), poznati arhitekta čija dela krase mnoge naše gradove, npr. zgrada Izvršnog veća Vojvodine u Novom Sadu.
Borislav Kostić (24.02.1887-03.11.1963) titulu šahovskog majstora osvojio je na turniru u Budimpešti 1909, a velemajstora u San Remu 1911. Tokom svoje bogate šahovske karijere učestvovao je na najvećim turnirima širom sveta. Bio je veliki poznavalac šahovske teorije а велики број njegovih partija zabeležen је u Šahovskim udžbenicima.
Žarko Zrenjanin (1902-1942), narodnih heroj u II svetskom ratu, rodom iz Izbišta, po njemu je današnji Zrenjanin dobio ime.
Vasko Popa (29.06.1922-05.01.1991) jedan od posljednjih originalnih pesnika srpske moderne književnosti.
Rada Đuričin (31.05.1934. u Vršcu) srpska glumica. Diplomirala 1958. na Fakultetu dramskih umetnosti i 1961. na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
Teodor Nestorović, biskup u Vršacu i vođa Banatskog ustanka protiv Turaka 1594. godine
ZNAČAJNI DATUMI
XV vek - podignuto utvrdjenje Kula,
1425 - U vreme Đurđa Smederevca Srbi se naseljavaju i osnivaju naselje Podvršac,
1439 - prvi pisani dokument u kome se pominje Vršac,
1481 - Srbi iz okoline Smedereva i Kruševca naseljavaju se i osnivaju "Požarevačku malu",
1494 - dvor ugarskog kralja Ladislava II kupio bure našeg vina,
1552 - Turci osvajaju Banat i Vršac,
1594 - Vrščani se dižu na ustanak protiv Turaka pod vođstvom Janka Halabure,
1602 - poslednja bitka sa Turcima i pad Vršca, osnovana "Čukur-mala",
1641/46 - naseljavanje Rumuna iz Male Vlaške,
1660 - prvi put se pouzdano pominje manastir Mesić,
1664 - turski putopisac Evlija Čelebija boravio u našem gradu i ostavio zapis o Vršcu,
1690 - za vreme seoba Srba, pod Arsenijem Čarnojevićem, doseljenici iz Peći osnivaju "Pećku malu",
1695 - obnavljanje Banatske eparhije sa sedištem u Vršacu,
1717 - kraj turske vladavine u Vršcu i početak naseljavanja kolonista iz Nemačke
1718 - grad dobija prvu poštu i tržišno pravo,
1720 - sazidana kapela na Bregu, a Vršac postaje sedište distrikta,
1723 - izgradnja rimokatoličke crkve,
1727 - otvorena prva osnovna škola,
1728 - sagrađena prava pravoslavna crkva,
1732 - podignuta zgrada magistrata - najstariji deo Gradske kuće,
1742 - počele sa radom kameralna pivara i svilara,
1757 - sagradjen Dvor Eparhije Banatske sa kapelom, a sadašnji izgled dobio 1907.
1761/64 - sagradjena Uspenska (mala) crkva,
1767/69 - iskopan Terezijin (Vršački) kanal,
1768 - osnovana Bogoslovija,
1779 - u porti Saborne crvke otvorena prva srpska bolnica,
1784 - otvorena prva apoteka u Vršcu- "Apoteka na stepenicama",
1785 - sagradjena pravoslavna Saborna crkva,
1792 - osnovana Gramatikalna škola - niža latinska gimnazija (radila do 1819),
1792 - izvršen prvi zvanični popis stanovništva - Vršac je tada imao 8.402 stanovnika
1793 - održana prva pozorišna predstava u Vršcu,
1794 - ujedinjene opštine srpskog i nemačkog Vršca,
1797 - podignut je Gradski park,
1804 - Vršac dobija povelju sa tržišnim pravom (grb grada),
1810 - počela sa radom fabrika cipela,
1817 - Vršac dobija Privilegiju slobodnog kraljevskog grada,
1837 - u Pešti je štampan "Kir Janja" Jovana Sterije Popovića,
1839 - sagrađena crkva na pravoslavnom groblju,
1847 - podignuta zgrada hotela "Konkordija", a posle par godina data za potrebe škole
1850 - Vršac dobija pravo gradsko osvetljenje - lampe sa uljem,
1851 - Počela sa radom Niža realka i Zanatlijska škola,
1856 - počinje sa radom prva štamparija "Kirhner",
1857 - u Vršcu je održana prva izložba grožđa i vina,
1858 - Vršac dobija železničku prugu, stanicu i telegraf; iste godine osnovano streljačko društvo
1861 - izgrađen novi deo Gradske kuće,
1863 - dovršena je rimokatolička crkva,
1865 - počela sa radom fabrika nameštaja,
1870 - otvorena Građevinska škola i osnovano društvo "Prijatelji prirode",
1871 - održana skupština Ujedinjene omladine sprske (prisustvovao i Svetozar Marković),
1872 - sagrađena Srpska bolnica kod pravoslavnog groblja (kasnije pretvorena u sirotinjski dom),
1875 - počela sa radom fabrika poljoprivrednih mašina,
1878 - otvorena livnica, specijalizovana za proizvodnju presa za grožđe,
1880 - sagradjen veliki vinski podrum "Helvecija" i otvorena fabrika konjaka,
1885 - osnovano društvo "Riklijaner" i izgrađen prvi turistički objekat na breku Kula,
1887 - osnovna Gradska biblioteka,
1894 - osnovan Gradski muzej
1897 - počela rad električna centrala, osnovan prvi biciklistički klub u gradu i održana prva bioskopska predstava,
1902 - počela sa radom Poljoprivredna škola, održan Kongres vinara i vinogradara,
1903 - osnovan fudbalski klub i održana prva fudbalska utakmica u Vršcu,
1906 - osnovan teniski klub,
1912 - sagradjena rumunska crkva i sanatorijum "Sanitas",
1920 - počinje sa radom srpska Učiteljska škola i pokrajinsko pozorište "Sterija" kao i vojna muzička škola,
1922 - osnovna fabrika kalupa "Zenit",
1926 - počela sa radom fabrika dezinfekcionih sredstava "Briksol",
1928 - osnovana fabrika bombona i čokolade "Ifko",
1933 - otkrivena spomen bista Jovanu Steriji Popoviću,
1938 - osnovana muzička škola "Josif Marinković",
1941 - nemačke fašističke snage okupirale grad i kao odmazdu streljale 30 ljudi,
1944 - formiran Vršački partizanski odred,
1944 - 02. oktobra Vršac oslobodjen od fašističkog okupatora - Dan oslobođenja,
1945 - osnovano Narodno pozorište "Sterija" i Gradski sinfonijski orkestar.
|